Ermeni Edebiyatı

Ermeni Edebiyatı



Ermenice Hindu-German dilinin bir koludur. Eski Ermenice veyahut Kırapar "bugün ölü olan edebiyat dili,, ve yeni Ermenice "dört şivedir ve Türkçenin tesiri altındadır” olmak üzere ikiye ayrılır. Yazısı (36) harf*tir ve (406) tarihinde Mesrop tarafından hazırlanmıştır. Bu edebiyat Er*menilerin Hıristiyanlığı IV. yüzyılda kabul etmeleri üzerine başlar ve XIV. yüzyıla kadar gelişme gösterir, ilk çağın belli başlı simaları, İncili Ermeniceye çeviren Mesrob, Aristoteli çeviren David, Esnik, Zarop Klag ve Akatankegos'tur.

Ermeni edebiyatı VI, yüzyıldan XI. yüzyıla kadar daha ziyade ruhani şahsiyetler tarafından temsil edilmiştir. Bu edebiyat poetik edebiyat bakımından fakirdir. Bu devrin kilise şarkılarından başka Nersesin şiirleri ve Mechitar Koş'un ve Vartan'ın (XIII. yüzyıl) Tarihleriyle "Hazreti Mu hammet ve Haleflerinin Tarihi, ni yazan Chevont'u, ruhani şair Krigor Naregatzi'yi zikredebiliriz. XII. yüzyıla doğru Ermeni edebiyatında eski Ermenice olan "Kırapar,, ile halkın anlayabileceği bir üslûpla yazan edip*ler olmak üzere iki cereyan başlar. Bu yüzyıl içinde saz şairleri ve halk şarkıcılar da doğar. Kırapar yani eski Ermenice ile yazılan Ermeni ede*biyatı XIX. yüzyıla kadar devam etmiş ve bu müddet içinde şairler ve ruhanî edipler Ermeni edebiyatının gelişmesinde âmil olmuşlardır. Bunlar içinde meselâ Tatarlar müverrihi Hetum ile Mıhitar Kaş ve Krikor Datevatziyi ve bir destanla Osmanoğullarının İstanbul fethini ve Bizans İmparatorluğunun yıkılışını tasvir eden Aprahamı gösterebiliriz.

Son iki yüz yıl içinde Viyana ve Venedikteki Mıhitaryan ruhani mü*esseseleri eski Ermeni edebiyatını diriltmek için neşriyatta bulunmuşlar*dır. Memleketimizde de Ermeniler bilhassa XVII. yüzyıldan beri tesirimiz altında neşriyat yapmışlardır. Bu devrin önemli şahısları Türkçe destan ve şiirler de yazan Patrik Valian, rahip Çamcıyan, Fars ve Ermenice kamusuyla ve Osmanoğulları Tarihini ve Vezirlerinin Tarihçesini yazan Kevork Tıbir, İstanbul Tarihini yazan ve Türkçe ile Ermenice şiirleri

olan Yermenia'dır.

Ermeni edebiyatı halk edebiyatı bakımından fakirdir ve bu edebiyat ancak XII. yüzyıldan itibaren başlar. En eski eser hekim ve edip olan Mıhitar Heraçi'nin "Sıtma Tedavisi,, dir. (1184) Amirdovlat ve Bazdasor Tıbir halk kültürüne yardım etmiştir. Bu çağlarda lisan ve üslub ahenk-leşir ve saz şairleri de eserler vermeğe başlar. Bunların başında Gostavtir gelir. Eserleri Fars şairlerinin eserlerine benzer ve "Fermanı Asuman,, eseri Şehnameyi andırır. Muasırı Bluz'dur. Yazdığı Türkçe şiirlerden

bir kıt'a :

Adam var ki bin değer,

Bin var ki bir değer

O adam ki bin değer,

Cahil yanında bir akça değmez.

Diğer Ermeni saz şairleri arasında Mıgırdiç Naghas, Nahabet Kuçak ve Krikor Aghtamartzi gösterebiliriz. Eğinde doğan Kuçak (XV. yüzyılda) ince ve hisli bir şairdir. Bir kaç mısraı:

Canım, canımı istesen vereyim sana

Ya gözlerimi istesen... ne ile bakayım sana?

XVI. yüzyıldan itibaren Türkçe yazan Ermeni halk şarkıcı ve şair*leri görülmeğe başlar. Bunlar ediplerimizin takdirini de kazanmışlardır. Aşık Çelebi "Mesihi,, ismiyle tanınmış Diyarbakırlı bir Ermeni şai*rinden bahsetmektedir. Çağatay ve Aşeri dilleriyle de yazmıştır. Evliya Çelebi de XVII. yüzyılın en belli başlı simalarından biri olup kendine muasir olan Ermeni ediplerinden de bahseder. Bunlar içinde Erzurumlu Movses kayda değer. Hakkak olduğundan "Haki,, ismini taşımıştır. XVII. yüzyılda Türkçeye vakıf Ermeni patrikleri de vardır. Bunlar içinde Melkisetek Suphi, Hagop Nalyan (Nihadı) destan ve gazelleriyle tanınmışlar*dır. Rahip Hagop Berberyan (isevi), papaz Hovhannes Hünkârbegendiyan (Selisi) aruz ve diğer vezinlerle gazeller ve koşmalar yazmışlardır.

Son asır şairlerinin önemlileri: Sayat Nova'dır. Asıl ismi Har-tunyandır. Türkçe, Ermenice ve Gürcü lisanlarıyla zarif şiirleri vardır. Türkçe şarkıları 114 adettir, istanbullu Krikor Baharı (aruz vezniyle ga*zelleri vardır.) Balıkesirli Piyanı", Bursalı Krikor Serveri, Kumkapılı Hagop Nami, Mihran Bıdar (Fuzuli ile çok meşgul olmuştur.) Kayserili Sarkis Zeki (Saz şiiri üslûbu ile sofi koşmalar yazmış ve aruzla şiirleri de vardır.) Bunlardan bir örnek:

Yara meyil verip açtın bir yare

Yarene gayriden arama çare

Zeki ne ararsan nefsinde ara

Her şey'im diyende Keramet olmaz.

XVII. yüzyılda İstanbul da yaşamış, Türkçe destanlar yazmış ve kendi zamanında vuku bulan zelzele ve yangınları destanlarla tarif ve tasvir eden Harputlu Minas zikre değer bir saz şairidir

*