Stonehenge'i Kim Dikti? (ilginç tarihi gelişmeler.olaylar)

Stonehenge'i Kim Dikti?




Mısır'ın piramitleri, Yunanistan'ın Parthenon'u, Roma'nın Colleseum'u hep büyük uygarlıkların, firavun ve filozofların, imparator ve kahramanlarının imgelerini akla getirirler. Stonehenge insanda böyle bir izlenim uyandırmaz. Salisbury Ovası'ndaki büyük taş blokların kalıntılarının çevresinde, tarihsel şehirler değil, doğu yönünde Londra'ya giden modern otoyollar bulunur. Burada çözülecek hiyeroglifler, yorumlanacak Sokratik diyaloglar yoktur. Stonehenge'i diken Taş Devri ve Tunç Devri insanları daha küçük taş anıtlar da dikmişlerdi. Bunların kalıntılarını şehir dışında dağınık halde bulabilirsiniz. Oysa, bu insanlar geride Stonehenge gibi bir mühendislik harikasını neden ve nasıl hayata geçirebildiklerini açıklayacak hiçbir şey bırakmamışlardır. Başka açılardan bakıldığında, Salisbury Ovası'nın antik halkının günlük geçimlerini zar zor yürütebildikleri bir kültür düzeyinde yaşadıkları anlaşıldığından, tarihçiler bu insanları "barbar" diye damgalamakta bir sakınca görmemişlerdi. Öyleyse Ortaçağdan beri bu eski taş çemberi araştıranların, yapının mimarlarını Salisbury Ovası'nın dışında aramalarına şaşmamalı. On ikinci yüzyılda Galli rahip Monmouth'lu Geoffrey, Stonehenge'in Kral Arthur'un büyücüsü Merlin'in işi olduğunu düşünmüştü. Geoffrey'in 'History of the Kings of Britain'ine (Britanya Kralları Tarihi) göre, anıt Arthur'un amcası olan Aurelius Ambrosius adında biri tarafından sipariş edilmişti. Ambrosius, Anglo-Saxon istilacılara karşı kazandıkları büyük zaferin anısını ölümsüzleştirebileceğ i bir anıt dikmek istemişti. Merlin, İrlanda'da Killarııs adlı bir yerden taş çemberleri alıp, bunları Britanya'ya deniz yoluyla getirmeyi ve hazır bir anıta dönüştürmeyi düşünmüştü. On yedinci yüzyılda Kral I. James, Stonehenge'e kafasını o kadar çok takmıştı ki, saray mimarı Inigo Jones'u anıtı araştırmakla görevlendirmişti. Anıt üzerinde çalıştıktan sonra, Jones'un Monmouth'lu Geoffrey ile uzlaştığı tek nokta, bölgede yaşamış olan Taş Devri ya da Tunç Devri halkının bu anıtı yapamayacağıydı. Jones, "Eğer giysi yapmayı bile biliniyorlarsa, görkemli yapılar ya da StoneHeng gibi göz alıcı eserler yapmayı nereden bileceklerdi?" diye düşünmüştü. Jones, "böyle mükemmel bir yapı"nın sadece Romalıların escıi olabileceği ve bunun bilinmeyen bir Roma tanrısına adanan bir tapınak olduğu sonucuna varmıştı. Sonraki yıllarda, Stonehenge'i Britanya'nın yanı sıra değişik yerlerden neredeyse her yerden gelen mimarlara bağlama çabalan sürdü. Druidler olarak tanınan eski Kelt papazları gibi, Vikingler, antik Kuzey Galya halkı ve Anglo-Saxonlar tarafından yapıldığım savunanlar vardı.


Tüm bu teorilerin sorunu aynıydı. Radyokarbon tarihleme yöntemi yirminci yüzyılda bulunmasına rağmen, ilk arkeologların kaba tarihleme yöntemleri, Stonehenge'in 10 1500'den daha eski tarihlerde yapılmış olabileceğini göstermişti. Bilim insanlarının çoğunluğu bu bölgeye Druidlerin en erken 10 500'de, Romalıların ise bu tarihten sonra geldiklerini anlamıştı. Bu, Stonehenge'in her iki grubun da İngiltere'ye ulaşmasından en az bin yıl önce yapılmış olduğu anlamına geliyordu. Dolayısıyla, soru yirminci yüzyılın büyük bölümünde yanıtsız kaldı? Stonehenge'i kim dikti? 1953'te bir arkeologun rastlantı eseri yaptığı bir keşif, bir çözüme işaret etti. 10 Temmuz'da, Richard Atkinson alan araştırmasının parçası olarak, Büyük Trilithon adlı taşın yanındaki bir taşın üzerindeki on yedinci yüzyıla ait olduğu sanılan duvar yazılarını fotoğraflamaya hazırlanıyordu. Daha iyi bir ışık kontrastı ve gölge umuduyla, öğleden sonra geç vakitlere kadar bekledi. Kameradan baktığında, on yedinci yüzyıl yazıtlarının altında başka yontmaların olduğu Atkinson'ın dikkatini çekti. Bunlardan biri toprağa saplı bir kamaydı. Yanında ise yaklaşık olarak Stonehenge'in dikildiği devirde İngiltere'de bulunan tipten dört balta vardı. Atkinson'ı en çok heyecanlandıran baltalar değil, tek hançerdi. İngiltere ya da kuzey Avrupa'da buna benzer bir şey bulunmamıştı. Buna en çok benzeyen parçalar, Yunanistan'da bulunan Miken kalesindeki kral mezarlarından çıkarılmıştı. En sonunda, Stonehenge gibi bir anıtı inşa edebileceğini rahat rahat ileri sürebileceğimiz en gelişmiş uygarlığa götüren bir halka bulunmuştu. Daha iyisi, Miken'de bulunan hançerlerin yaklaşık olarak İÖ 1500'e tarihlendirilmiş olmasıydı; bu, 1950'lerde çoğu uzmana göre Stonehenge'in yaklaşık yapım tarihiydi. Romalılar ya da Druidlerin tersine, Miken bağlantısının kronolojik bir anlamı vardı. Atkinson, Stonehenge'in daha uygar Akdeniz'den gelerek, Britanya'yı ziyaret eden bir mimar tarafından tasarlandığını öne süren sağlam bir teori geliştirdi. Salisbury Ovasında bir Miken prensinin gömülü olabileceğini tahmin ediyordu. Stonehenge sorununa en sonunda bir çözüm bulunmasıyla rahatlayan arkeoloji dünyası, bu teoriyi benimsedi. Ama Miken teorisi benimsendiği hızla çöktü. 1960'larda yeni bir radyokarbon tarihleme yöntemi bulundu ve arkeologlar, karşılarında aniden Stonehenge'in önceden düşünüldüğünden ve Miken uygarlığından çok daha eski olduğunu gösteren sağlam kanıtlarla karşılaştılar. Yeni radyokorbon tarihlemeleri, Miken kalesinin İÖ 1600 ve 1500 yılları arasında yapıldığını doğrulamakla birlikte, Stonehenge'in yapım tarihini çok gerilere, herhangi bir Akdeniz etkisinin görülemeyeceği kadar gerilere itti.


Bu son hesaplamaya göre, Stonehenge çemberinin kenarları ve dış hendekleri, yaklaşık İÖ 2950 yıllarında başladı. İÖ 2900 ve 2400 yılları arasında, bazı ahşap yapılar çemberin içine eklendikten kısa süre sonra, bunlar yerlerini bilinen taş yapıya bıraktılar. Yeni tarihlemeler sadece Miken teorisini değil, onun temelindeki bütün "yayılmacı" akıl yürütme sistemini de yıktı. Açıkçası, Stonehenge, büyük Avrupa uygarlıklarından biri tarafından dikilemeyecek kadar eskiydi ve Avrupadışı uygarlıklar da çok u/aktı. İlk kez, birçok bilimci Stonehenge'i inşa edenlerin Stonehenge yakınlarında yaşamış olan insanlar olduğunu ve taş blokları dış yardım almadan diktiklerini kabul etmek zorunda kaldı. Görünürde ilkel olan bir halk her nasılsa dünyanın en sağlam anıtlarından birini dikmişti! Sanki bu yeterince şaşırtıcı değilmiş gibi, Stonehenge'i inşa eden insanlar bir de 225 kilometre öteden, güneybatı Galler'deki Preseli Dağları'ndan taşıdıkları taşlan kullanarak, işlerini iyice zahmetli bir hale getirmişlerdi. "Koyu bazalt" (gerçekte daha çok gri tonlarında bulunan bir kaya türü) 1932'de jeolog H. H. Thomas tarafından kaynağında bulundu. Üç tip koyu bazalt kaya, Stonehenge yakınlarında bulunan diğer kayalara benzemiyordu ama Thomas birbirinin aynısı olan üç tipin Galler'deki Carnmenyn ve Foel Trgarn Dağlarının dorukları arasındaki doğal kaya yataklarından toplanabileceğini anladı. Salisbury Ovası halkı, bazıları beş ton çeken bu taşları Galler'den İngiltere'ye kadar nasıl taşımıştı? Thomas'in keşfi, bazılarını Monmouth'lu Geoffrey'in Merlin'in büyüsüyle ilgili masalını gözden geçirmeye yöneltti. Arkeolog Stuart Piggort, folklorda bazı özgün sözel geleneklerin gizli olabileceğini düşünmüştü. Geoffrey'in Merlin'den söz ederken taşların batıdan (aslında İrlanda'dan, Galler'den değil) getirilmiş olduğunu yazması ilginçti. Ayrıca, Geoffrey'in taşların Stonehenge'e yüzdürülerek getirildiğini de yazmış olması, halkın belleğinde bunların İrlanda Denizi'nden taşındığının bir kalıntı olarak yer etmiş olmasından kaynaklanabilirdi. Geoffrey, Stonehenge'i inşa eden halkın, Salisbury Ovası çevresinde yığınla başka türden kayalar olmasına rağmen, neden taşları bu kadar uzaktan getirdiğinin ipuçlarını da vermişti: Belki Stonehenge'i inşa edenler, Geoffrey'in Merlin'i gibi, bu kayaların sihirli güçleri olduğuna inanıyorlardı. Çoğu tarihçi, özellikle Geoffrey'in genelde sistemsiz tarih yorumunun ışığında, Piggott'un varsayımlarının bir parça zorlama olduğunu düşündü. Buna rağmen, en az seksen beş ya da daha fazla taşın Preseli Dağları'ndan Salisbury Ovası'na nasıl getirildiği sorusu yanıtsız kaldı. Bazıları, en başta jeolog G. A. Kellaway, bazalt kayaların insanlar tarafından değil, buzullar tarafından taşındığını öne sürdü. Ama en son buzul çağının Preselis ya da Salisbury Ovası kadar güneye inmediğine inandıklarından, çoğu uzman Kelleway'a karşı çıktı. Bu doğra olsaydı bile, buzulların bazalt taşlarını 9


Galler'deki küçük bir alandan toplayıp, her yere dağıtmak yerine, İngiltere'de küçük bir alana yığması büyük ölçüde olanaksızdı. Bristol Kanalı'nın güney ya da doğusunda başka bazalt taşlarının bulunmaması (şimdi Salisbury Müzesi'nde bulunan ama tarihçilerin kuşkuyla yaklaştığı olası tek istisna dışında) buzul teorisine karşı güçlü bir kanıt oluşturdu. Dolayısıyla, bir zamanlar göründüğü gibi olanaksız da olsa, en yaygın açıklama, Salisbury Ovası bölgesinde yaşayan insanların salları birleştirerek, bazalt taşların; İrlanda Denizi'nden taşıdıklarıydı. Yolculuk bile Salisbury Ovası'nda yaşayan halkın şaşırtıcı ve olağanüstü bir teknolojik uzmanlığa sahip olduğunun bir başka kanıtıydı. Yayılımcılık teorisini savunanların çelişkiye düşmesiyle birlikte, 1960'larda Salisbury Ovası'nda yaşayan halkın lehine daha çarpıcı iddialar öne sürüldü. İddiaları öne sürenler bu kez astronomlardı, arkeologlar ya da jeologlar değil. Astronominin öne fırlamasına ilk kez 60'lı yıllarda tanık olmadık. Daha on sekizinci yüzyılda, William Stukely Stonehenge' in temel çizgisinin "günlerin en uzun olduğu zamanlarda, güneşin nereden doğduğunu" gösterdiğini belirtmişti. Anıtı inceleyen diğer birçok kişi de taşların değişik şekillerde güneş, ay ya da yıldızları gösterdiğini bulmuşlardı. Oysa, bu incelemelerin hiçbiri Boston Üniversitesi astronomu Gerald Hawkins'inki kadar gürültü koparmamıştı. Hawkins'in aceleci davranarak 'Stonehenge Decoded' (Sırrı Çözülen Stonehenge) diye başlık attığı kitabı 1965'te yayınlandı ve tüm dünyada çok satan listelerine girdi. Hawkins, anıttaki 165 temel noktanın dizilişiyle, güneş ve ayın doğduğu ve battığı konumların sağlam bir ilişki içinde olduğunu buldu. Hatta Stonehenge'deki çukurların oluşturduğu 'Aııbrey Delikleri' adı verilen bir çemberin, ay tutulmalarını tahmin etmek için kullanılmış olduğunu ileri sürmesi daha büyük bir tartışma yarattı, Hawkins Stonehenge'i bir "Neolitik bilgisayar'^ benzetiyordu. "Miken" yontmalarını bulduğu için Stonehenge konusunda hala baş otorite olarak kalan Atkinson, "Stonehenge'de Ayışığı" adlı çarpıcı bir başlık attığı makalesiyle yeniden gündeme oturdu. Atkinson, göksel dizilişlerin rastlantı eseri olma ihtimalinin epey yüksek olduğunu ileri sürdü. Aubrey Delikleri'nin ay tutulmalarını tahmin etmek üzere kullanıldığına gelince, Atkinson deliklerin mezar çukurları olduğuna ve kazıldıktan hemen sonra doldurulduğuna ilişkin kanıtları gösterdi. Bir ölçüde, bunu izleyen tartışma astronom ve arkeologları karşı karşıya getirdiği gibi, her iki disiplinin uzmanları da karşı tarafın teknik tezlerini sık sık yanlış anlamışlardı. Astronomlar, Stonehenge'in bir astronomik gözlemevi olarak kullanıldığına dair birçok farklı görüş ortaya attılar; ancak bunların bazıları Hawkins'inkinden çok daha kolaylıkla göz ardı edilebilecek özellikteydi. Gene de astronomlar, sanki dizilmiş gibi görünen bu noktaların birbirlerinden yüzlerce ya da hatta binlerce yıl sonra yapılmış olabileceği olgusunu görmezlikten gelirken,farklı noktaların nasıl güneş ya da aya göre dizildiğini vurgulama eğilimindeydiler. Arkeologlar ise bu teorilerin çoğunun açıklarını yakalamakta hızlı davranıyorlardı. İkinci bin yılın sonunda, tartışma sürse de, bazı uzlaşma işaretleri görüldü. Astronomlar arasında bile, Hawkins'inki gibi en aşırı teoriler gözden düşerken, hemen hemen tüm arkeologlar (Atkinson dahil), en azından birkaç göksel dizilişin, özellikle de güneşle ilgili dizilişlerin, bir rastlantı olamayacağını kabul ettiler. Bilimcilerin çoğu, en büyük olasılıkla, anıtın en azından modern anlamda bir gözlemevi olarak hiç kullanılmadığında ama Stonehenge halkının belki tarih öncesi bir törenin parçası olarak, oradan güneşi gözlemlemiş olabileceğinde anlaştı. Gene de bu ilkel türdeki astronomileri bile, Salisbury Ovası halkının gökyüzünü incelediğini ve kendi buluşlarını kaydettiği bir çeşit sisteme sahip olduğunu göstermişti. Açıkçası, bazı yönlerden ne denli ilkel olurlarsa olsunlar, Stonehenge'i yapanlar bazı yönlerden hayli gelişmişlerdi. Bu anlamda, en son keşifler, bir yandan Stonehenge'i daha derinden kavramamıza yol açarken, aynı zamanda anıtı yapan insanların üzerindeki sis perdesini de kalınlaştırmıştı.

*