Deyim Nedir? Ve Deyimler Sözlüğü.....

Kelime topluluklarının meydana getirdiği anlama deyim denir. Deyimlerin ana unsuru,bir durum ifadesi taşımalarıdır.Bu sebeple kullanışlarında dikkatli olmak gerekir.Deyimlerin,atasözleri ve fıkra-hikayeler olmak üzere iki büyük kaynağı vardır.




Deyimler,dört gramer yapısından oluşmaktadır:


1-Tek bir kelimeden ibaret olup,semantik manasına göre dikkate alınarak.


2-Bileşil fiillerin kendisinden önce gelen kelimeye karşı elde ettiği hakimiyetle.


3-İsmin fiile hakim oluşuyla.


4-Her iki öğenin eşit oranda kalıplaşmasıyla meydana gelir.


Deyimlerin ana karakterini anlamak için cümle içindeki kullanılışlarına dikkat etmek gerekir.Yukarıda sıralanan nitelikler göz önüne alınarak,deyimlerin gruplandırılması şöyle yapılabilir:




1-ALAY VE EĞLENME MAKSADIYLA YAPILAN DEYİMLER:


a-Tasviri olup fiil karakteri taşımadan kullanılanlar:


ör:Ayran budalası


b-Bir hüküm ifade edip atasözü değerine ulaşanlar:


ör:Atı alan Üsküdar'ı geçti


c-Hikaye karakteri gösterenler:


ör:Hoppala


d-Fiilin hakim olduğu deyimler:


ör:Akıldan yana züğürt olmak




2-HİKAYE DEYİMLERİ:


a-Tasviri mahiyette olanlar:


ör:Adet yerini bulsun


b-Dua mahiyetinde olanlar:


ör:Bereket versin


c-Hitap olarak kullanılanlar


ör:Ayol


d-Üzüntüyü,eseflenmeyi ifade edenler:


ör:Ah…aksi şeytan


e-Konuşmayı devam ettirmek amacıyla kullanılanlar:


ör:Ha,ne diyordum


f-Teselli mahiyetinde kullanılanlar:


ör:Adam sen de




3-TASVİRİ NİTELİKTE DEYİMLER:


a-Tasviri olanlar:


ör:Kuyu anası


b-Fiilin hakim olduğu deyimler:


ör:Alçak gönüllü olmak




4-MÜBALAĞA DEYİMLERİ:


a-Tasviri mahiyette olanlar:


ör:Ağzı açık kalmak


b-Alay ve eğlenme ihtiva edenler:


ör: Dananın kuyruğunu koparmak


c-Küçümseme,tahkir ve ihtar unsurlarını içine alanlar:


ör:Yüreğinde dağ açılmak




5-DUA DEYİMLERİ:


a-Nezaket ve iltifat unsurlarının hakim olduğu dua deyimleri:


ör:Allah bir arada kocatsın


b-Vecize mahiyetinde olan dua deyimleri:


ör:Nemrut'un ateşini Hz.İbrahim'e gülzar eden Allah,sizin de yaktığınız ateşi bize selamet nuru etsin.


c-İstihza yollu söylenen ve dalkavukluk çeşnisi ile bulunan deyimler:


ör:Allah akıl versin,çok yaşa


d-Allah'a şükür anlamında yapılan deyimler:


ör:Hamdolsun,bin şükür.


e-Büyü,tılsım bozmak veya yapmak için kullanılan deyimler:


ör:Üzerliksin hevasın,her dertlere devasın




6-İLTİFAT,DALKAVUKLUK,YALTAKLANMA VE SEVGİ DEYİMLERİ:


a-Saray çevresinde padişah ve diğer devlet ricalini tasvir,takdir ve dalkavukluk için kullanılan deyimler:


ör: Devletli,efendizadem


b-Sevgiliye veya yaranılmak istenen kimseye karşı kullanılan hitap deyimleri:


ör:A canım,canımın içi,ciğerimin köşesi,elmasım


c-Sevgiliyi veya yaltaklık edileni tasvir için kullanılanlar:


ör:Afeti can,gazali rana,hokka gibi ağızlı,kiraz gibi dudaklı


d-Sevilen veya yaranılmak istenen şahsa söylenen,fiilin hakim olduğu deyimler:


ör:Keremin arpa tarlası gibi yanmak


e-Aşırı bir alçakgönüllülük veya kendini küçültmekle yapılan dalkavukluklar,yalvarmalar,dua mahiyetinde olanlar:


ör:Bağışlayınız,af buyurunuz,Allah ömürler versin




7-BEDDUALAR:


a-Uzuvlar üzerine yapılan beddualar:


ör:Ağzı kurusun,burnu kırılsın,elleri yumurcaktan kopsun


b-Soyut anlam taşıyanlar:


ör:Adı batsın,Aklı kurusun


c-Vasıtala Beddualar:


ör:Ziftin pekini ye


d-Alay yollu beddualar:


ör: Deli diyenin tepesi delinsin,iki gözün bir delikten fırlasın




8-İHTAR MAHİYETİNDE DEYİMLER:


a-Tek kelimeden ibaret olanlar:


ör:Savul,yıkıl v.b.


b-Soyut anlam taşıyanlar:


ör:Hanya'yı Konya'yı haddini bildiririm.


c-Uzuvlara dayanılarak yapılan ihtarlar:


ör:Ağzını düzelt,dilini tut


d-Vasıtalı ihtarlar:


ör:Eşek sudan gelinceye kadar dövmek




9-KÜFÜR VE HAKARET DEYİMLERİ:


a-Tek kelime halinde olan,içinde tasviri,soyutluk ve hafif bir şekilde kıyaslama unsurları bulunan küfür ve hakaret deyimleri:


ör:Alık,balkabağı,marsık,kınamsık


b-Tek kelime halinde olan fiili hakaret deyimleri:


ör:Zıbarmak,kudurtmak


c-Birden fazla kelimeli fiili hakaret deyimleri:


ör.Boyundan büyük işe kalkışmak


d-Tasvir unsuru hakim olanlar:


ör:Ayran budalası,düz taban,çenesi düşük


e-Hayvanlardan yararlanılarak yapılan ve herif gibi kelimelerle beraber kullanılan ağır küfür ve hakaret deyimleri:


ör:Ağanın beygiri,kılkuyruk herif,köpoğlu v.b.




10-SEDAYI TAKLİDEN MEYDANA GELEN DEYİMLER:


Bu deyimler,doğadaki tabii ses taklitleriyle yapıldıkları gibi anlamsız kelimelerin yan yana gelmesiyle de meydana gelebilirler. Bunlarda amaç,tasvir ettikleri semantik manadır.Söz konusu ses taklidi bir kelimeyle açıklanır.


ör:Bıcı bıcı yapmak.


Yukarıda deyimlerinin ve atasözlerinin gramer ve fonetik açıdan sahip oldukları özellikler sıralanmıştır.Şimdi bu iki türün birbirleriyle olan ilişkilerini gözden geçirmeye çalışacağız.


Deyimlerin Atasözlerinden farkı şöyle özetlenebilir:


1-Deyimler kavram ve durum bildirirler.


2-Deyimlerin mecazlı anlamı vardır.


3-Deyimlerin öyküsü,efsanesi ve kaynağı genellikle vardır.


4-Deyimleri anlatım kalıbı olarak görebiliriz.


5-Deyimlerde kesin hüküm,öğüt,yol göstericilik yoktur.Bu yüzden genel kural oluşturmazlar.


Not:Atasözleri için de yukarıda belirtilen açıklamaların tersi geçerlidir.


Deyimler ile atasözlerinin benzer tarafları şunlardır:


1-Her ikisinde de kelimelerde mecaz,istiare ve kinaye vardır.


2-Kelime dizilişleri değiştirilemez.


3-Sözdeki kelimelerin eş anlamlısını kelimenin yerine koymak olumlu bir sonuç vermez,sözü bozar.


4-Biçim yönünden birbirlerine benzerler.

*